“Het is tijd om wakker te worden en het verleden recht aan te kijken”, zegt acteur en domineeszoon Gustav Borreman die de bezoekers door de tentoonstelling ‘Christendom en slavernij’ in het Catharijne Convent in Utrecht leidt. Het herdenkingsjaar dat op 1 juli werd afgesloten, was één van de aanleidingen voor deze expositie die de ogen wil openen voor de rol van christenen bij de slavernij. Zowel de voor- als tegenstanders vonden hun argumenten in de bijbel. Hoe was dat mogelijk?
“We merken dat het slavernijverleden maatschappelijk leeft, maar dat de rol van het christendom vaak onderbelicht blijft terwijl het christendom een cruciale rol heeft gespeeld in de geschiedenis van de slavernij”, vertelde conservator Madelon Grant onlangs in een interview in het Nederlands Dagblad. “Doel is dat bezoekers van de expositie ‘Christendom en slavernij’ die tot 22 september in het Catharijne Convent in Utrecht te zien is meer leren over dit thema zodat ze er een mening over kunnen vormen.” Domineeszoon en acteur Gustav Borreman stelt in zijn gefilmde overdenkingen die in elke zaal op grote schermen te zien zijn veel vragen die tot nadenken stemmen. Eén daarvan is deze: Nederland hechtte veel waarde aan vrijheid na de Spaanse overheersing, maar waarom ontnamen de Nederlanders anderen in de koloniën wel hun vrijheid? Waren ze alleen gesteld op hun eigen vrijheid en niet op die van anderen?
Bijbelse argumenten
Het Catharijne Convent stelt eigen werk, maar ook geleend en nieuw werk ten toon. Het gaf kunstenaars – veelal nazaten van tot slaaf gemaakten – de opdracht om kunstwerken te maken over het thema christendom en slavernij. Eén van hen, Patricia Kaersenhout maakte een schilderij die bij een opengeslagen kinderbijbel staat. Op de geopende bladzijde wordt het verhaal over Noach die zijn zoon Cham bestraft en Chams zoon Kanaän laat weten dat hij knecht zal zijn van zijn familieleden omdat Cham niet respectvol met hem om ging toen hij dronken en naakt in zijn tent lag. Volgens sommige theologen zijn zwarte Afrikanen afstammelingen van Cham die deze vloek meedragen.
Het was daarom gerechtvaardigd dat ze slavenwerk moesten doen. Maar in deze bijbeltekst staat geen enkele verwijzing naar een specifiek ras. Toch is dit argument in de tijd van de slavernij vaak aangehaald om slavenwerk te rechtvaardigen. Tegenstanders van de slavernij baseerden zich ook op de bijbel. Zo zei Tula, de leider van de grootste slavenopstand van Caribisch Nederland in 1795: “Zijn we niet allemaal kinderen van Adam en Eva en dus gelijk?”
Kinderbijbels
De makers van de expositie hebben gebruik gemaakt van het lopend onderzoek ‘Kerk en Slavernij’ van de Vrije Universiteit, Protestante Theologische Universiteit en University of Curaçao. Ook citeren ze uit het onderzoek van Aaldert van Soest van het Nederlands Dagblad. Deze journalist zocht uit hoe de vloek van Cham in kinderbijbels en lesmethoden van de negentiende eeuw tot nu toe beschreven wordt. “In een recente editie van de kinderbijbel van Johannes Vreugdenhil uit 2015 valt te lezen: die vloek rust nog op de kinderen van Cham. Jarenlang zijn zij slaven geweest van de kinderen van Sem en Jafeth. Wij, Nederlanders, zijn kinderen van Jafeth. Dat wij de bijbel hebben en ’s zondags naar de kerk mogen gaan, is een gevolg van die zegen.” Hier staat overigens niet bij dat de nazaten van Cham zwarte Afrikanen zijn.
Gospelliederen
Opvallend is dat er vooral documenten zijn tentoongesteld over de mening van de slavenhandelaren en Nederlandse dominees die voorstander of tegenstander van de slavernij waren. Het Catharijne Convent had moeite om schriftelijke documenten te vinden van voormalige arbeiders op de plantages omdat velen van hen niet konden lezen of schrijven. Er zijn wel veel gospelliederen van hen bewaard gebleven. Deze zijn bij de vorige expositie over gospelmuziek in het Catharijne Convent ook belicht, maar hebben in deze tentoonstelling geen plek gekregen.
Mooi is dat de mening van de bezoekers van de tentoonstelling een plek krijgt. Ze mogen hun reactie op kaartjes schrijven en ophangen. Zo schrijft Els: “Door deze informatieve expositie krijg ik meer besef van de draden waar we allemaal aan vast zitten.” Een ander noteerde dat de tentoonstelling als een spiegel werkt. ‘Christendom en slavernij is tot 22 september te zien in het museum in Utrecht.
Auteur: Rosanne de Boer
Web: www.catharijneconvent.nl