Nederlandse Bijbels door de eeuwen heen in Museum Ede

Het Historisch Museum Ede organiseert van 29 november t/m 6 april 2015 in samenwerking met het Nederlands Bijbelgenootschap de tentoonstelling ‘Het Boek der Boeken’. Zij vertelt de ontwikkeling van de Bijbel aan de hand van enkele vroege handschriften en talrijke exclusieve drukwerken.

Speciale aandacht krijgen bijzondere boekbanden, landkaarten, sierlijke teksten, oude psalmberijmingen en fraaie illustraties. De hele collectie is in de loop van jaren door twee verzamelaars bijeengebracht.

Historisch Museum Ede geeft met de opzet van deze tentoonstelling een goede indruk van de verschillende bijbeldrukken en psalmuitgaven die in de loop der eeuwen zijn verschenen. Er zijn zeer oude en zeldzame bijbels te zien uit de tijd kort na de uitvinding van de boekdrukkunst, maar ook tal van bijzondere exemplaren van latere datum tot op de dag van vandaag. Veelal zijn ze voorzien van mooie kaarten en aansprekende prenten, soms fraai ingekleurd. Ook de buitenkant van deze boeken en kerkboekjes met kenmerkend koperbeslag of prachtig goud- en zilverwerk wordt niet vergeten. Verder krijgen de diverse kinderbijbels uit de 18e en 19e eeuw speciale aandacht.

Delftse Bijbel

De expositie bestaat uit vijf hoofdthema’s: (Nederlandstalige) Bijbeluitgaven en psalmberijmingen, prent- en kinderbijbels en fraaie banden.

Een zeer bijzondere uitgave van de eerst genoemde categorie is de zogeheten Delftse Bijbel, de eerste gedrukte bijbel (echter zonder de Psalmen en het Nieuwe Testament) in de Nederlandse taal uit 1477. Hiervan zijn nog ongeveer 50 exemplaren op de wereld bekend. Om het overzicht van de expositie aanzienlijk te vergroten, zijn bij het grote aantal bijbeluitgaven naast een chronologische indeling ook een onderverdeling aangebracht op grond van kerkelijke stromingen. Denk hierbij bijvoorbeeld aan de rooms-katholieke, lutherse, gereformeerde en doopsgezinde uitgaven. Zeer bijzondere edities van kort na de Reformatie, zoals de rijk geïllustreerde Liesvelt-en Vorstermanbijbels zijn te bezichtigen. Ook is de eerste Statenbijbel uit 1637 met fraaie initialen (grote versierde aanvangsletters) aanwezig.

Souterliedekens

Het drukken en uitgeven van de psalmberijmingen in het Nederlands begint in 1540 met enkele uitgaven van de zogenaamde Souterliedekens (souter betekent psalter of psalm). Op de tentoonstelling is een uniek exemplaar te zien van een druk uit 1557. Later zijn er talloze berijmingen van dit Bijbelboek uitgegeven met het doel om ze in de eredienst te zingen. Het museum laat hiervan zeldzame exemplaren zien van M. van Sint Aldegonde en P. Datheen. Soms zijn ze gemaakt om ze uit literair oogpunt vorm te geven. Een voorbeeld hiervan is ‘Koning Davids Harpzangen’ van Joost van den Vondel uit 1723. Uniek is een exemplaar van de Statenberijming van de psalmen uit 1773, dat blijkens aantekeningen op de schutbladen heeft toebehoord aan een van de toenmalige commissieleden Pieter Leonard van de Kasteele.

Prentbijbels

Prentbijbels vormen een ander onderdeel van de tentoonstelling. Zij bevatten niet de hele tekst van de Bijbel, maar bestaan uit bijbelprenten met een onderschrift of een bijbelverhaal in proza en/of poëzie. Vaak worden de verschillende series ook in gewone bijbels aangetroffen. Op de expositie zijn 16e eeuwse houtsneden te bewonderen en vele kopergravures uit latere eeuwen. Opmerkelijk is de prachtige ‘Icones Biblicae’ uit 1627 van de wereldberoemde Zwitser M. Merian de Oude. Zijn bijbelprenten zijn van bijzondere kwaliteit, waardoor ze lange tijd het voorbeeld zijn geweest van veel bijbelillustratoren. Verder zijn de afbeeldingen van Rembrandt, die een bijbelverhaal uitbeelden, zeer bekend. Hiervan zijn enkele zeldzame etsen op de expositie te zien.

Kinder- en jeugdbijbels krijgen aparte aandacht. De eerste uitgaven treffen we aan in de 17e eeuw en zijn dan bedoeld om de kinderen te leren lezen. Via de vorm van vraag en antwoord met behulp van kleine prentjes leren kinderen allerlei dingen goed onthouden. Bekend in dit verband is de Kleine Print-Bijbel, die voor het eerst in 1720 verscheen.

Fraaie banden en curiosa

Een aparte ruimte is ingericht voor de fraaie banden. Deze bestaan veelal uit opvallende kerkboekjes met goud- en zilverbeslag, maar er zijn ook prachtige banden met gouddruk en bijzondere bestempeling te zien. Bijvoorbeeld een huwelijksbijbel met zilveren sloten, randen en wapenschild, alsook een uniek bijbeltje met gouden beslag en randversiering. Verder is er een zeldzaam pocketbijbeltje en een psalmboekje met dezelfde schitterende band van Christiaan Micke, ooit in dienst van stadhouder Willem IV, te bewonderen. De bekende Staphorster Bijbel met draagketting is ook een lust voor het oog.

Verder zijn er enkele curieuze boeken en voorwerpen te zien. Zoals het kleinste boekje ter wereld met ‘Het Onze Vader’ in zeven verschillende talen, enkele munten waarop de Bijbel in het wapen van Ede voorkomt, wandtegels met bijbelse afbeeldingen en een Waterproof Bijbel (een Bijbel die in alle weersomstandigheden gebruikt kan worden).

Audiotour en activiteiten

Bij de tentoonstelling is een speciale audiotour verkrijgbaar die op een sfeervolle manier meer informatie geeft over de topstukken van de tentoonstelling, gecombineerd met citaten en passende muziek. De kinderen kunnen gebruik maken van een interessante puzzeltocht.

Rond de tentoonstelling is een uitgebreid programma aan activiteiten opgezet met lezingen, een voorstelling, een concert, een taxatiemiddag en een bijbelquiz voor zowel kinderen als volwassenen. Bovendien is er in het kader van deze expositie een prachtig boek uitgegeven.

Koos Meijerink
Otto van Middendorp
30-10-2014
Onderwijs
https://www.historischmuseumede.nl